1. Quảng trường Ngọ Môn có chiều Bắc – Nam là 120m và chiều Đông – Tây dài 360m, là nơi tổ chức các cuộc lễ lớn của triều đình như: Lễ Truyền Lô (đọc tên các Tiến sĩ tân khoa), Lễ Ban Sóc (phát lịch năm mới), Lễ Duyệt binh hàng năm, …
Vào ngày 30.08.1945 tại Quảng trường Ngọ Môn đã diễn ra cuộc mít tinh, diễu hành của hàng vạn quần chúng cách mạng, được chứng kiến vị vua cuối cùng của triều đại nhà Nguyễn, hoàng đế Bảo Đại ban chiếu thoái vị và trao ấn kiếm cho đại diện chính quyền cách mạng lâm thời, chấm dứt vĩnh viễn thời đại quân chủ đã tồn tại hàng nghìn năm ở Việt Nam.
Sau năm 1975 đến nay, Quảng trường Ngọ Môn được sử dụng cho các hoạt động và tổ chức những sự kiện chính trị, văn hóa, xã hội quan trọng của dân tộc và của địa phương như: Lễ đón Giao thừa, Lễ Khai mạc, Bế mạc các kỳ Festival Huế, …
2. Ngọ Môn là cổng chính và nằm ở phía Nam của Hoàng Thành, là cổng chỉ dành riêng cho nhà vua và đoàn ngự đạo ra vào Hoàng Cung hoặc dùng để tiếp đón các sứ thần. Trước đây tại vị trí này là Nam Khuyết Đài, xây dựng đầu thời vua Gia Long. Đến năm Minh Mạng thứ 14 (1833) khi triều Nguyễn tổ chức quy hoạch lại toàn bộ mặt bằng kiến trúc Hoàng Thành, Nam Khuyết Đài bị triệt giải để xây dựng cổng Ngọ Môn uy nghi và to lớn hơn.
Hướng Nam, theo quan niệm của địa lý phong thủy Phương Đông là hướng “Tý – Ngọ”. Trên thực tế, hướng của Ngọ Môn cũng như toàn bộ Kinh thành Huế là hướng “Càn – Tốn” (Tây Bắc – Đông Nam) nhưng vẫn được xem là hướng Ngọ (hướng Nam). Theo Dịch học, hướng Nam là hướng dành cho bậc vua chúa để “nhi thính thiên hạ, hướng minh nhi trị” (tạm dịch: hướng về lẽ sáng, để nghe thiên hạ, và cai trị thiên hạ một cách sáng suốt).
Trải qua hơn 200 năm, với những tác động của thời gian, thiên nhiên, khí hậu miền Trung khắc nghiệt và cả khói lửa chiến tranh, nhưng Ngọ Môn vẫn tồn tại và đứng vững cho tới ngày hôm nay, để trở thành một biểu tượng của xứ Huế.
Để miêu tả ngắn gọn về kiến trúc của Ngọ Môn, ca dao xưa có câu:
“Ngọ Môn năm cửa chín lầu,
Một lầu vàng, tám lầu xanh
Ba cửa thẳng, hai cửa quanh
Thân em phận gái, hỏi chốn Kinh thành làm chi …”
Về mặt kiến trúc, Ngọ Môn chia làm hai phần chính: phần nền đài – cổng ở phía dưới và lầu Ngũ Phụng ở phía trên. Tuy tính chất và vật liệu xây dựng rất khác nhau, nhưng hai phần này lại được thiết kế hài hòa với nhau, trở thành một thể thống nhất.
Hệ thống nền đài:
Có bình diện hình chữ U vuông góc, đáy dài 57.77m, cạnh bên dài 27.6m. Đài được xây bằng gạch đá kết hợp với các thanh dầm chịu lực bằng đồng thau. Đài cao gần 5m, diện tích chiếm đất hơn 1.560m2, kể cả phần trong lòng chữ U. Thân đài trổ 5 lối đi. Lối chính giữa là Ngọ Môn, chỉ dành cho vua đi. Hai lối đi hai bên là Tả Giáp Môn và Hữu Giáp Môn, dành cho quan văn, võ theo cùng trong đoàn ngự đạo. Hai lối đi bên ngoài cùng nằm ở hai cánh chữ U là Tả Dịch Môn và Hữu Dịch Môn, dành cho đội binh lính và voi ngựa theo hầu.
Lầu Ngũ Phụng:
Lầu Ngũ Phụng là phần lầu đặt ở phía trên đài – cổng. Ngoài phần thân đài, lầu còn được tôn cao bởi một hệ thống nền cao 1,15m chạy suốt thân đài hình chữ U. Lầu có hai tầng, kết cấu bộ khung hoàn toàn bằng gỗ lim, trong đó có 100 cây cột, với ý nghĩa tượng trưng cho bách tính trăm dân thiên hạ cùng vua gánh vác giang sơn. Mái tầng dưới nối liền nhau, chạy vòng quanh để che cho phần hồi lang. Mái tầng trên chia thành 09 bộ mái, nhẹ nhàng và thanh thoát. Bộ mái chính giữa của lầu Ngũ Phụng lợp ngói Hoàng lưu ly màu vàng là nơi dành cho vua ngồi dự lễ, tám bộ mái còn lại lợp ngói Thanh lưu ly màu xanh là vị trí của các quan đứng hành lễ.
Ngọ Môn là công trình kiến trúc tiêu biểu nhất dưới thời nhà Nguyễn, ngày nay trở thành biểu tượng của cố đô Huế. Ngọ Môn không chỉ có chức năng là cổng ra vào, mà nó còn được xem như một lễ đài, nơi đây đã được triều đình nhà Nguyễn tổ chức các buổi lễ quan trọng như: Lễ Ban sóc (ban lịch mới), Lễ Truyền lô (tuyên đọc tên tiến sĩ tân khoa). Đặc biệt vào ngày 30.08.1945, hoàng đế Bảo Đại đã lên lầu Ngũ Phụng cửa Ngọ Môn đọc chiếu thoái vị và trao ấn kiếm cho chính phủ cách mạng lâm thời Việt Nam, trở thành công dân của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Trong thời khắc chuyển giao lịch sử đó, 21 quả đại bác nổ rền trên kỳ đài Huế, lá cờ lúc bấy giờ là cờ vàng ba sọc đỏ được kéo xuống để lá cờ đỏ sao vàng tung bay, dưới sự chứng kiến của hàng vạn người dân Huế, chấm dứt 143 năm vương triều Nguyễn và chấm dứt hàng ngàn năm chế độ quân chủ phong kiến trên đất nước Việt Nam.
Ngày nay, du khách đến tham quan Hoàng Cung, ngoài việc được chiêm ngưỡng vẻ đồ sộ của thành trì cố đô, còn được chứng kiến nghi lễ Đổi gác (vào lúc 09h00 đến 09h30 sáng hàng ngày) tại cổng Ngọ Môn, đây là một trong những nghi lễ cung đình được Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế tổ chức tái hiện lại nhằm làm sống lại không gian của di sản, đồng thời giúp du khách hình dung một phần sinh hoạt lễ nghi của triều đình nhà Nguyễn.
(Trích Tài liệu tham khảo Thuyết minh các điểm tham quan du lịch Thừa Thiên Huế)
